Veenkolonie

Een veenkolonie is een nederzetting die is ontstaan doordat arbeiders naar een gebied trokken waar hoogveen werd afgegraven voor de productie van turf.

Met de aanduiding Veenkoloniën wordt meestal gedoeld op de streek in het oosten van de Nederlandse provincies Groningen en Drenthe. Hier lag het Bourtangermoeras dat vanaf omstreeks 1600 in cultuur werd gebracht. Zie ook het artikel Groninger Veenkoloniën.

De oudste veenkoloniën in dit gebied (Kropswolde, Wildervank) liggen het dichtst bij de stad Groningen. De grootschalige vervening in Zuidoost-Drenthe begon pas vanaf 1850, nadat de eerste grote kanalen (Verlengde Hoogeveense Vaart en Oranjekanaal vanuit het westen en het Scholtenskanaal vanuit het noorden) waren gegraven. Het veen in Zuidoost-Drenthe bevatte een dikke bolsterlaag. Deze werd voornamelijk fabrieksmatig verwerkt tot turfstrooisel.

Veenkoloniën zijn ook buiten dit gebied te vinden: in Zuid-Drenthe en Noord-Overijssel (Hoogeveen, Dedemsvaart), in Friesland: Heerenveen en een tweetal in de Peel: Helenaveen en Griendtsveen. De eerste veenkoloniën van Nederland zijn gesticht in de Langstraat in West-Brabant, in de middeleeuwen onderdeel van het Graafschap Holland. Voorbeelden zijn Roosendaal en 's Gravenmoer.

De meeste veenkoloniën worden gekenmerkt door hun langgerekte ligging langs een kanaal met lintbebouwing, bijvoorbeeld Valthermond. In veel gevallen is dat kanaal intussen gedempt zoals bij Gasselternijveen en Gasselternijveenschemond, Nieuw-Buinen, 1e Exloërmond, 2e Exloërmond, Nieuw-Weerdinge en Valthermond. Er zijn echter ook veenkoloniën die niet zijn ontstaan langs een kanaal, maar langs een weg. Dat geldt met name voor een aantal veenkoloniën in Drenthe zoals Zuidlaarderveen, Eexterveen, Gieterveen, Drouwenerveen, Buinerveen en Exloërveen.

Het ontgonnen veengebied rond de Friese Stellingwerven, het Drentse Westerveld en het Groningse Vredewold worden ook wel de veenkoloniën genoemd. Hierdoor kan er verwarring ontstaan rond de benaming veenkoloniën.